"Hepimiz Yanlış Bir Bilinçle Yaşıyoruz"

Kasım ayını bir sinema üstadının bundan on gün kadar önce Fransız Liberation gazetesinde Olivier Séguret ve Didier Péron'a verdiği ropörtajla açmanın mutluluğu içerisindeyim. Sevgili ağabeyim Soner Sezer'e metnin titiz çevirisi ve metne Sinedebiyatro adlı blogunda yer vererek arşivlerimize kattığı müthiş ayrıcalık için teşekkürler olsun...

Cannes'da iki Altın Palmiye kazanan Avusturyalı yönetmen Michael Haneke, kendisini "Amour"a götüren uzun kişisel ve entelektüel yolculuğunu anlatıyor.

Art arda iki Altın Palmiye kazanan, oyunculardan Trintignant'ın her yerde "En büyük yönetmen ile çalıştım." diye anlattığı Michael Haneke hakkında Stock Yayınevi'nden çıkan "Haneke par Haneke" röportaj kitabı, katedilen uzun bir yolculuğun ve yönetmenin şimdiye kadar elde ettiği başarıların bir dökümünü sunuyor. Michael Haneke bu uzun yolculuk sonrasında artık tatlı bir yorgunluk hissediyor olmalı. Öte yandan sinema camiasında kuşkulu bir üne sahip olan bu adam, Beyaz Bant filminden bu yana daha sakin, kararlı, eğlenceli ve eleştirilere gülüp geçiyor.

Amour filminin otobiyografik bir deneyimden doğduğunu biliyoruz. Bu filmde sizin yaşantınızdan ne olduğunu biraz açıklayabilir misiniz?

Hayran olduğum yaşlı bir kadının yanında büyüdüm, beni yetiştiren de odur. 80 yaşında kansere yakalandı ve bu dayanılmaz bir durumdu, çünkü sevdiğiniz bir insanın acı çektiğini görüyorsunuz ve daha kötüsü elinizden hiçbir şey gelmiyor. Hayatımda daha önce hiç o kadar büyük bir acı çekmemiştim. Bunun gibi anlarda her şeye büyük bir öfke duymaya başlıyor insan. Sonunda iyileşti ama 93 yaşında intihar etmek istedi. Onu baygın bir halde buldum. Hemen yardım çağırdım ve hastanede kendisine geldiğinde, bana "Bunu neden yaptın?" diye sordu. Bana kızmıştı. 2 yıl sonra, ben bir festivaldeyken, tekrar intiharı denedi ve o zaman vefat etti. Tahmin edebileceğiniz gibi o an bunu bir senaryoya dönüştürme gibi bir arzum yoktu, ne var ki bir gün, aradan yıllar geçtikten sonra, bir fikir geldi, tam bir fikir değil de daha çok ifade etmek istediğim bir duygu denebilir...

Sanki bir filminizde kendinizi bu kadar açık yüreklilikle ilk kez ortaya koyuyormuşsunuz gibi geliyor. Ne dersiniz?

Filmlerim, her zaman beni sinirlendiren, hatta öfkeden çıldırtan şeylerden doğar. Ancak, daha doğru ifade etmek gerekirse, şimdiye kadar yazıp yönettiğim bütün filmler, tam anlamıyla anlamadığım bir şeylerden yola çıktı. Örneğin, Beyaz Bant, sarışın çocuklardan oluşan bir koro üzerine bir film yapma arzusundan doğdu. Bu fikre nereden kapıldığımı bilmiyordum. Zamanla, fikirler ve olaylar kafamda birikmeye başladı, hikaye zenginleşti ve yavaş yavaş Stendhal'in aşk üzerine bir denemesinde de söylediği gibi, bir anlamda kristalleşme fenomeni dediğimiz şey ortaya çıktı ve her bir parça, bütündeki yerini bularak anlam kazanmaya başladı.

Bu senaryoda sizi en çok zorlayan şey neydi?

Benim için, böyle bir senaryo karşısında iki büyük tehlike söz konusuydu: Duygusallık ve acıma. Bu denli ciddi bir meseleyi eğer yanlış bir tarafa çekerseniz, bu denli önemli ve evrensel bir konuda çuvallarsınız.

Buradaki sınır çizgisi çok ince, çünkü ne de olsa duygu ve hislerin önemli yer edindiği bir mevzu...

Ancak duygusallık, tamamen farklı bir şey, duygusallık aslında sahip olmadığınız bir hassasiyetin varmış gibi yapılması demek. Kitsch gibi, yani yanlış bir çıkarım. Sonuçta her şey ölçülü olmaya bağlı. Duygusal olmanız bazı şeylere karşı hassas olduğunuz anlamına gelmiyor, bu ikisini birbirine karıştırmamak gerek!

Bu her şeyin söylendiği yahut açıkça gösterilmek istendiği bir film mi?

Umarım öyle değildir, her şeyin söylendiği bir film ölüdür. Olabilecek en güçlü şekilde sorular sormalıyız, ancak yanıtlar vermeye çalışmak yersiz, çünkü öncelikle böyle cevaplar yok. Kendi aralarında, politikacılar ve bilim insanları bu türden cevaplara sahip olabilirler tabi ki, ancak sanatta soru ne olursa olsun cevabı bildiğini iddia etmek abesle iştigaldir. Bir durumun birbiriyle çelişen karmaşık doğasına en uygun şekilde yaklaşmaya çalışmalıyız ve bunun ötesinde de yoruma alan açmalıyız, böylece film ekranda izlenip tüketilen bir şey olmaktan çıkar ve aklımızda, kalbimizde ve hatta içimizde serüvenine devam eder.

Ancak her şeye rağmen, uyguladığınız metodu değiştirmişe benziyorsunuz, ilk filmlerinizde olduğu gibi resmi bir aygıtın aracılığına başvurmadan yola devam ediyorsunuz bu kez...

Zamanında şüphe yok ki Bresson'dan çok fazla etkilenmiştim oysa ki bugün daha ziyade Çehov'dan yanayım. Bu bir çelişki değil, esasen birçok ortak yanları var...

Bresson, Çehov... Gençken hayranı olduğunuz sanatçılara hâlâ sadık mısınız?

Hem evet hem de hayır. Gençken bütün klasikleri okumaya heveslenirsiniz, daha sonra anlayışınız yahut hassasiyetiniz gelişir. Geçtiğimiz yıl, Savaş ve Barış'ın yeni bir çevirisi yayınlandı. Romanı 25 yaşımdayken okumuştum, ancak o dönemde Dostoyevski hayranıydım ve Tolstoy benim için daha doğacıl ve didaktik, ağır bir romancıydı. Kitabı aldım ve bütün görüşmelerimi iptal edip neredeyse nefes almadan okudum. Değişen bendim, kitapsa aynı kalmıştı.

Genç bir adam olduğum günleri hatırlıyorum. 16 yaşımdayken Julien Duvivier'in Marianne De Ma Jeunesse filmini görmüş ve bir yatılı okulda geçen, şatonun birinde bir karşılaşmayla doğan aşk hikayesinin anlatıldığı bu romantik filme tam anlamıyla hayran olmuştum. Film hakkında her şeyi okudum, en ince ayrıntısına kadar... Yirmi yıl sonra, geçenlerde televizyonda karşıma çıktı ve nasıl olup da vaktiyle bu filmi o kadar çok sevdiğime akıl sır erdiremedim.

Film dediğimiz bir sanat formu değil mi, imajların ortalığı istila ettiği bu çağda, yüz yaşını dolduran sinema miladını tamamlıyor yahut can çekişiyor olabilir mi?

Bu bir yorum. Eğer bugün Viyana Üniversitesi'nde ders veriyorsam, kendi sosyal çevremde, arkadaşlarım, aynı yaştan ve aynı zevkleri paylaşan diğer insanlarla birlikte paslanmaktan korktuğum içindir. Dünyanın geri kalanı ile ilişkimin sona ermesinden çekiniyorum ve benim açımdan genç insanlarla aynı ortamda olmak, eğer evimde olsam anlayamayacağım değişimleri anlama fırsatını yakalayabilmemi sağlıyor.

Filmdeki apartman dairesi, tam bir kültür halesiyle çevrilmiş, sanki kendisini saran dış dünyadan kurtarılmış bir vaha gibi resmediliyor...

Hastalık söz konusu olduğunda durum budur çünkü hangi sosyal sınıfta yer aldığınızdan bağımsız olarak, dünyanız apartmanınızın dört duvarına sığınır. Bu arada şunu söylemem gerekir ki, bir apartman dairesi daha ziyade bir ayrıcalıktır, zira orada, dört duvar arasında geçen yaşlılık sürgününüzü sürdürmek için gerekli her şeye sahipsinizdir. Arkadaşlarımdan birisi, ki kendisi doktordur, yıllarca hasta annesinin evde bakımını sağlayabilmek için eve gelen üç hemşireye ödeme yapmak sorunda kaldığını anlattı. Bu, ona ayda 5000 Euro'ya mal oluyormuş. Tüm bunları karşılayabilmek için durumunuzun olması gerekir!

Bu filmi hastane koridorlarında yahut huzur evinde çekmeyi istemedim. Öncesinde hastanelerde çeşitli araştırmalar yaptım ancak, inanın ki yüreğim buna el vermedi. Doktorlar ve hemşireler tüm bu acılara nasıl dayanabiliyorlar, bilmiyorum.

Sıklıkla kötü bakıcılarla ilgili hikayeler duyuyoruz, hele ki yaşlılığın ileri aşamalarında güçten düşme gibi durumlarda...

 Evet, hatta eski üniversite profesörlerine bile sanki embesilmiş gibi davranıldığı oluyor. Bu o kadar aşağılayıcı bir tutum ki... Bu denli çetin bir evren benim konum değildi. Tekrar ediyorum, belirgin bir nokta ile yüzşlemek istedim: Sevdiğin birisini acı çekerken görmek nasıl bir duygudur? Oldukça mütevazi ancak her halükarda yeterli bir çıkış noktası. Biçim ve içerik arasında bir uyum yakalamaya ve filmde klasik (zaman, aksiyon ve mekan anlamında) bir bütünlük kurmaya çalıştım. Bu da konunun hassasiyetine olabildiğince yakınlaşmakla birlikte, samimi ve klasik bir bakış açısının yaratacağı forma ulaşmanın bir yolu idi.

Filmlerinizin birçoğunda çıkış noktası olarak bir kızgınlığın varlığından bahsettiniz. Bu aynı zamanda bir katarsis anlamına da gelmiyor mu?

Öyle sanıyorum ki, bugün artık bir katasis halinden bahsedemeyiz. Günümüzde artık trajedi diye bir şey yok, hepimiz yanlış bir bilinçle yaşıyoruz ve başımıza gelen her şey, salt üzgün hikayelerden ibaret...

Peki ya kurtuluş?

Ben Tanrı değilim. Evet, aşk diye bir şey var, ancak bayağılıktan başka bir şey değil, bunu söyleyen ben değilim ve doğrusu aşk da bazı durumlarda bize çok yardımcı olamıyor. Bir yaşam öyküsünde tesadüfün o kadar büyük bir yeri var ki, düşünüyorum da hayat yolculuğunda bir ilerleme varsa, bu daha önce hayal bile etmediğimiz kaderin bir armağanı. Ben tesadüfen bir yönetmen oldum örneğin, aslına bakarsanız bir yazar yahut ne bileyim aktör olabilirdim, hatta belki de bir çoban. (gülmekten kırılıyor). Bu tarz düşüncelere 14 yaşında sahip oldum, aynen bazılarının o yaşlarda bir lokomotifi kullanmayı hayal etmesi gibi...

Haneke par Haneke adlı kitapta, Amour'un çekimleri sırasında yaşadığınız gerilimden yola çıkarak dijital HD kamera seçimi konusunda eleştirilerinizi dile getiriyorsunuz...

Arri'nin Alexa adındaki şu yeni dijital kamerası ile film çekmeyi istemiyordum. (David Fincher ve birçok ünlü sinemacının da görüntü yönetmenliğini yapan) Darius Khondji bu kamerayı reklamlar için kullanmıştı, teknik konusunda emindi ve ben de "Tamam" dedim. Ve sonuç bir felaket oldu. Bütün çekim süresince aklım yerinden çıktı ve sinirden deliye döndüm. Aceleyle yapılan üç çekimin ardından, bu kamerayı bir daha setimde görmek istemediğimi belirttim, çünkü bu şekilde çalışmam artık mümkün değildi. Eğer bu saçmalığı görmeye devam edersem, her şeye güvenim sarsılacaktı, ben daha ziyade aktörler üzerine odaklanmalıydım. Bu filmle birlikte hayatımın en uzun post-production sürecini geçirdim, tam bir yıl. Bu durum Darius ile olan ilişkimi de kötü etkiledi.

Siyah beyaz çekilmesi sebebiyle oldukça zorlayıcı olan Beyaz Bant'ın ardından, yeni bir teknik deneye kalkışmak istemiyordum. Bu yüzden teknik olarak her şeyin yerinde olmasını istedim ama sonuç tam tersi oldu. Arri post-production masraflarının bir kısmını karşıladı, çünkü onlar da bunun kameranın yol açtığı bir sorun olduğunun farkındaydılar. Şimdi, artık bu sorunlar geçti ama yine de bu gibi deneylerde kobay olmak istemezdim.

Haneke, başrol oyuncularıyla Amour'un setinde... 

Jean-Louis Trintignant'ın sağlık durumundan endişelendiğiniz oldu mu?

Evet, tabi, ama tuhaf bir şekilde, Trintignant için her şeyi kolaylaştırmak adına bir fizyoterapist ile birlikte çalıştık, derken bir gün çekim sırasında kolunu kırdı. Talihsiz bir durumdu. Ancak o yaştaki aktörlerle çalışmak her zaman için zor olmuştur, bir gün içinde 10 saatlik bir çalışmayı düşünemezsiniz bile. Trintignant ve Emmanuelle Riva ile her şey mükemmel şekilde ilerledi. Hiçbir zaman aramızda en küçük bir tartışma bile geçmedi.

Filmin çekildiği apartman dairesi Viyana'da anne babanızın yaşadığı evin bir kopyası gibi. Neden?

Çünkü mekanı tanımanın getirdiği avantajların her zaman bana yeni olasılıklar açtığını düşünüyorum. Örneğin, mutfak ile oda arasındaki uzaklık, belirli bir noktadan diğerine gitmek için kat edilmesi gereken mesafe, odaların genişliği sebebiyle hareketlerin kısıtlanması gibi detaylar oldukça önemlidir.

Filmlerinizde hiçbir şeyi şansa bırakmıyorsunuz, mesela Amour'daki kütüphanenin tematik ve alfabetik olarak sıralanmasını istemişsiniz...

Evet setteki insanlar neredeyse benden nefret etmeye başladı. Daha önce Caché filmimdeki Auteuil karakteri bir kültür sanat gazetecisiydi ve dairesine 4000 kitap getirttik, tabi hepsini dizmesi gerekti. Bu hissedilebilir bir şey. Bir odaya girdiğinizde kütüphanenin doğru dizilmediğini hemen anlayabilirsiniz. Her kitabın bir hikayesi, orada olmasının bir sebebi vardır ve eğer yoksa, o zaman en azından alfabetik sıraya göre dizilmesi gerekir. Eğer makul bir etki yaratmak istiyorsanuz, her detaya, her bir aksesuara hatta bunların yanında akustik diğer ögelere, mesela parkenin gıcırtısına bile ayrı ayrı dikkat etmeniz gerekir. Atmosfer dediğimiz şey detaylardan meydana gelir.

Sette adeta bir tiranlık kurmanız, film ekibi açısından bir sorun oluşturmuyor mu?

Bana göre sorun değil, nazik olmaya çalışıyorum ama sinirlenebilirim de... Her insanın hata yapma hakkı vardır, ancak eğer birisi aynı hatayı üç kez yapıyorsa, işte o zaman çekilmez birisine dönüşebiliyorum. Benim için önemli olan tek şey sonuçtur. İstediğiniz aptallığı yapabilirsiniz, ama sonuçta film iyiyse herkes sizinle çalışmak ister. Öte yandan, dünyanın en nazik insanı olabilirsiniz, ama eğer ortaya çıkan film değersiz ise, insanlar sizden ümidini keser ve hatta yaptıklarınızla dalga geçmeye başlarlar. Bu söylediklerimden "İyi bir film yapmak için aptal olmanız gerekir." anlamı çıkarılmasın. (gülüyor)...

---

Yazının Sinedebiyatro'daki hali için: http://sinedebiyatro.wordpress.com 

Yazının Fransızca orijinali için: http://next.liberation.fr/cinema/2012/10/23/nous-vivons-tous-avec-une-mauvaise-conscience_855356

Filmin sinedebiyatro'daki eleştirisi için: http://sinedebiyatro.wordpress.com/2012/10/29/amour-aski-ask-ile-izlemeli/